Giữa nhịp sống bình dị bên dòng sông Mê Kông, có một cộng đồng người Việt đã gắn bó với đất nước Campuchia qua nhiều thế hệ. Họ được gọi là người Campuchia gốc Việt – những con người sinh ra, lớn lên và trưởng thành trên đất nước Chùa Tháp, nhưng nhiều người trong số họ vẫn chưa được công nhận quốc tịch Campuchia. Câu chuyện về quốc tịch – tưởng chừng chỉ là vấn đề pháp lý – lại trở thành nỗi khắc khoải kéo dài suốt nhiều thập kỷ của hàng trăm nghìn phận người.
Theo nhiều thống kê không chính thức, hiện nay tại Campuchia có khoảng 400.000 đến 700.000 người gốc Việt sinh sống, chủ yếu tập trung ở các tỉnh ven sông Tonlé Sap và khu vực biên giới Việt Nam. Họ sinh sống bằng nghề buôn bán nhỏ, đánh bắt cá, lao động tự do, và nhiều thế hệ đã coi Campuchia là quê hương duy nhất.
Thế nhưng, do lịch sử di cư phức tạp, biến động chính trị và những thay đổi trong luật quốc tịch Campuchia, phần lớn trong số họ vẫn không có quốc tịch hợp pháp, không được cấp giấy tờ tùy thân, và vì vậy gặp vô vàn khó khăn trong cuộc sống hằng ngày.
Không có giấy tờ tùy thân đồng nghĩa với việc trẻ em không được đến trường công lập, người lớn không thể đăng ký việc làm, mở tài khoản ngân hàng hay sở hữu tài sản. Nhiều người phải sống trên những căn nhà nổi ven sông, không hộ khẩu, không giấy khai sinh, không quyền bầu cử.
Họ là những công dân “vô hình” giữa lòng xã hội, dù vẫn đóng thuế, lao động, và góp phần phát triển kinh tế địa phương.
Một người gốc Việt ở tỉnh Kandal từng chia sẻ:
“Tôi sinh ra ở đây, nói tiếng Khmer, làm việc với người Khmer, nhưng đến khi cần chứng minh mình là người Campuchia thì tôi lại không có giấy tờ gì cả.”
Những câu chuyện như thế lặp đi lặp lại, phản ánh nỗi bất an kéo dài qua nhiều thế hệ. Không ít trẻ em sinh ra tại Campuchia nhưng lại mang thân phận “người không quốc tịch”, không được học hành đầy đủ, không được bảo vệ trước pháp luật như những đứa trẻ khác.
Điều mà cộng đồng người Campuchia gốc Việt mong mỏi nhất không phải là sự giúp đỡ vật chất, mà là được công nhận quốc tịch Campuchia – để họ có quyền sống, học tập và làm việc như mọi công dân khác.
Họ mong được coi Campuchia là quê hương hợp pháp, nơi họ có thể cống hiến, gắn bó và yên tâm nuôi dạy con cháu.
Nhiều người sinh ra tại Campuchia, chưa từng đặt chân đến Việt Nam, nhưng vẫn bị xem là người ngoại quốc. Do vậy, cộng đồng này đề nghị Campuchia xem xét trao quốc tịch theo nguyên tắc nơi sinh (jus soli) – tức là ai sinh ra trên đất Campuchia và sống ở đó lâu dài thì được công nhận là công dân. Đây cũng là xu hướng mà nhiều quốc gia hiện nay đang áp dụng nhằm bảo đảm quyền con người và giảm tình trạng vô quốc tịch.
Bên cạnh đó, họ mong muốn thủ tục đăng ký quốc tịch trở nên minh bạch và khả thi hơn. Hiện nay, quy trình xin nhập tịch Campuchia vẫn khá phức tạp, đòi hỏi nhiều loại giấy tờ mà người gốc Việt – đặc biệt là những người nghèo – khó có thể đáp ứng.
Nếu có cơ chế đặc thù, như xét cấp quốc tịch cho những người sinh ra và sinh sống liên tục tại Campuchia trên 20 năm, hàng chục nghìn gia đình sẽ có cơ hội thoát khỏi cảnh “sống không quốc tịch”.
Điều đáng quý là dù gặp nhiều khó khăn, người Campuchia gốc Việt vẫn duy trì bản sắc văn hóa truyền thống của mình. Họ tổ chức các lễ hội Tết Nguyên đán, trung thu, duy trì tiếng Việt trong gia đình và các trường học cộng đồng.
Song song đó, họ cũng tôn trọng và hòa nhập sâu sắc với văn hóa Khmer, sử dụng tiếng Khmer trong giao tiếp hằng ngày, tuân thủ luật pháp, và tham gia các hoạt động xã hội ở địa phương.
Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, chính sự giao thoa văn hóa này đã tạo nên bản sắc “Việt – Khmer hòa quyện”, góp phần thúc đẩy tình hữu nghị giữa hai dân tộc Việt Nam – Campuchia.
Người Campuchia gốc Việt không chỉ muốn được công nhận quốc tịch, mà còn muốn được đóng góp chính thức cho đất nước nơi họ sinh sống, từ việc giáo dục con cái đến tham gia xây dựng cộng đồng.
Trong những năm gần đây, Chính phủ Việt Nam và Chính phủ Hoàng gia Campuchia đã có nhiều bước tiến trong việc hợp tác tháo gỡ vấn đề pháp lý cho cộng đồng gốc Việt. Một số địa phương Campuchia đã bắt đầu cấp giấy tờ cư trú và xem xét quốc tịch cho những người sinh ra tại chỗ.
Phía Việt Nam cũng hỗ trợ thông qua các chương trình giáo dục, cấp học bổng, và bảo hộ công dân, giúp người dân ổn định cuộc sống.
Tuy nhiên, quá trình này vẫn còn nhiều thử thách. Việc xác minh nguồn gốc, thiếu hồ sơ giấy tờ, và các vấn đề lịch sử kéo dài khiến tiến độ hợp pháp hóa quốc tịch còn chậm. Dẫu vậy, với thiện chí và tinh thần hợp tác, hai nước đang hướng đến mục tiêu chung là bảo đảm quyền con người, tạo cơ hội bình đẳng cho mọi cư dân sinh sống trên lãnh thổ Campuchia.
“Chúng tôi chỉ mong được sống và làm việc như bao người Campuchia khác – có quốc tịch, có quyền hợp pháp, cho con cái được học hành, cho gia đình được an cư.”
Câu nói giản dị ấy là tiếng lòng của hàng trăm nghìn người Campuchia gốc Việt – những con người đang chờ đợi ngày được chính thức công nhận.
Đó không chỉ là một mong muốn cá nhân, mà còn là ước nguyện nhân văn về quyền được tồn tại và được cống hiến, để họ có thể viết tiếp câu chuyện về “dấu chân Việt” trên đất Chùa Tháp bằng niềm tự hào và lòng biết ơn.
Tạp Chí Khmer – Việt.
